Ontwerpend onderzoek is een prachtig middel om te verkennen hoe je een ruimtelijk vraagstuk zou kunnen aanvliegen, en hoe oplossingen er uit zouden kunnen zien. Vooral als je het samen met anderen doet, in het kader van een ontwerpatelier of –studie, als een lerend netwerk. Deze werkvorm, waarbij alle belanghebbenden met elkaar an het werk gaan, is mijn specialiteit.
Ik heb gedurende mijn professionele loopbaan stap voor stap verkend hoe je dit soort processen moet organiseren. Hoe je de partijen betrekt die met een vraagstuk zitten, en hoe je ze enthousiast maakt om er eens ontwerpend naar te kijken.
De verschillende ontwerpstudies die ik heb mogen initiëren en begeleiden voor architectuurcentra en voor de Branchevereniging van Nederlandse architectenbureaus (BNA) laten stuk voor stuk zien wat ontwerp vermag. Namelijk toekomsten schetsen die verder gaan dan de alledaagse ambities. Visies presenteren waar alle betrokkenen rondom een vraagstuk enthousiast van worden. Stippen op de horizon zetten waar we met elkaar naartoe kunnen werken, richting een betere leefomgeving en een duurzamere wereld.
In deze rubriek worden enkele voorbeelden van ontwerpend onderzoeksprojecten uitgelicht.
Voucherregeling ruimtelijk ontwerp – 8 open oproepen m.b.t. de thema’s uit de Nationale Omgevingsvisie
In 2021 voert het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie een groot programma door dat gemeenten en ontwerpbureaus in staat stelt ontwerpend onderzoek door te voeren op de grote vraagstukken van nu, die ook in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) worden uitgelicht: Vitale steden en dorpen, Duurzame economie en ruimte, Ruimte voor klimaat en energie en Toekomstbestendig landelijk gebied. Als adviseur heb ik geholpen dit programma vorm te geven en door te voeren. Als verantwoordelijke voor het belendende kennisprogramma bedenk ik samen met Vereniging Deltametropool verdiepende lezingen en programmeer ik samen met architectuurpublicist Andrea Prins en Vereniging Deltametropool expertgesprekken gevoerd die leiden tot een reeks thematische essays.
Bewoners weten doorgaans ontzettend goed wat er nodig is in hun leefomgeving. Door ze te betrekken bij planontwikkeling en het maken van toekomstvisies, kan hun kennis invloeien in stedelijke ontwikkelingsprocessen.
In deze rubriek staan een aantal participatieprojecten beschreven, waar ik aan heb gewerkt.
Het delen van geleerde lessen ligt mij aan het hart. Daarom schrijf ik. In de publicaties die resultaten van ontwerpend onderzoeksprojecten tonen en bespreken, maar ook in artikelen voor bladen of websites.
Ook de scriptie die ik niet al te lang geleden heb geschreven voor de Master City Developer opleiding, hoort thuis in deze reeks. Zij geeft inzicht in het academische werk, dat ik na beëindiging van de opleiding bij de Leerstoel gebiedsontwikkeling mag voortzetten.
Deze rubriek toont enkele voorbeelden van mijn geschreven werk.
Verbeelding als kracht – Ontwerpend onderzoek als strategisch instrument voor gebiedsontwikkeling
Scriptie voor de Master City Developer (MCD)
Gebiedsontwikkeling bestaat uit complexe processen, waarbij verschillende disciplines, partijen, belangen, sociaaleconomische en ruimtelijke behoeftes en geldstromen met elkaar verbonden moeten worden, met als doel de best mogelijke inrichting van een gebied. In de 20e eeuw was de Rijksoverheid een belangrijke speler die via de wet- en regelgeving stuurde op de juiste randvoorwaarden voor gebiedsontwikkeling, en op vergezichten die de verschillende ontwikkelingen aan elkaar konden relateren. Dit is in de 21e eeuw veranderd, de ruimtelijke inrichting van het land is gaandeweg de taak van publiek-private samenwerkingsverbanden geworden. Daarnaast wordt het speelveld waarop gebiedsontwikkeling plaatsvindt toenemend complexer: tal van urgente vraagstukken rondom de grote transitieopgaven waar wij als samenleving voor staan, eisen hun plek op.
Ontwerpend onderzoek kan als strategisch instrument helpen bij de visieontwikkeling aan de voorkant van een gebiedsontwikkeling: op het moment dat de verschillende actoren de kaders van en gezamenlijke doelen voor een ontwikkeling moeten bepalen, kan ontwerpend onderzoek een bijdrage leveren door mogelijke toekomsten te verbeelden, waar de verschillende actoren zich aan kunnen verbinden. Deze gezamenlijke visies op de toekomst zorgen ervoor dat partijen hun eigen belangen kunnen koppelen aan een groter verhaal, en zo stap voor stap gezamenlijk toe kunnen werken naar een integrale gebiedsontwikkeling.
In dit onderzoek staat de werkvorm ‘ontwerpatelier’ centraal: een gestructureerd proces waarin verschillende rondes van cocreatie worden doorlopen door ontwerpers, experts, lokale overheden en gebiedsactoren. Een ander kenmerk van het ontwerpatelier is het feit dat hier een onafhankelijk netwerk wordt opgezet, dat los van de alledaagse hiërarchieën functioneert in een ‘vrije ruimte’. De hoofdconclusie van het onderzoek is dat procesregie het belangrijkste sturingsprincipe is dat kan helpen de resultaten van een ontwerpatelier te laten doorwerken. Ook andere in dit onderzoek getoetste sturingsprincipes zoals cocreatie, het aanhaken van de politiek, actorrelaties, discourscoalities en ambassadeurschap zijn cruciaal in de doorwerking van resultaten uit een atelier, maar hangen onder de paraplu van de procesregie.
De stad van de toekomst – Stad maken in tijden van grote transities
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
De ontwerpstudie ‘De stad van de toekomst’ keek in 2018/2019 met een breed consortium naar nieuwe manieren van stad maken. Dit gebeurde aan de hand van vijf testlocaties van 1×1 km in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven. De onderzoeksvraag was hoe we in tijden van stedelijke verdichting bouwopgaven kunnen koppelen aan de technische en maatschappelijke transities waar wij als samenleving voor staan. Hoe zien de nieuwe systemen rondom mobiliteit, energie, klimaatadaptatie en sociale inclusiviteit er uit? Wat is er voor nodig om ze integraal onderdeel van onze steden te laten worden? En tot welke (eind)beelden kan dit leiden?
Naast 10 multidisciplinaire ontwerpteams en de vijf steden waren de ministeries van BZK en IenW bij het project betrokken. Samen werden gedurende een jaar mogelijke toekomsten voor de vierkante kilometers stad bediscussieerd, geschetst en uitgewerkt. De resultaten, 10 hele verschillende visies op de stad van de toekomst inclusieve aanbevelingen hoe je er morgen mee zou kunnen beginnen, hebben veel impact gehad. Zij worden aangehaald in de Nationale Omgevingsvisie en passeren bij veel evenementen de revue, waar de toekomst van onze steden besproken wordt. Ook zijn de resultaten in 2019 gebundeld in een publicatie.
In 2020 en 21 zijn op basis van de lessons learned workshops gehouden met G40 gemeenten, om de opgedane kennis te laten landen in concrete gebiedsontwikkelingen door het land heen.
Stad x klimaat – Het gebouw als watermachine
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Hoe kunnen we de omvangrijke 20e eeuwse sociale woningvoorraad klimaatbestendig maken? Wat is daarbij in extreem verharde stedelijke omgevingen de rol van het gebouw? Welke maatregelen gericht op het waterbergend vermogen van het gebouw zijn denkbaar en kunnen zij ook de kwaliteit van de leefomgeving verhogen?
In 2019 werkten BNA Onderzoek, TU Delft (DIMI), gemeente Amsterdam, Rotterdam en Zwolle en woningcorporaties Ymere en Woonstad Rotterdam samen met vijf multidisciplinaire ontwerpteams aan een ontwerpstudie over de rol van het gebouw (en zijn directe omgeving) in de klimaatopgave.
De ontwerpteams ontwikkelden visies, integrale ontwerpen en stappenplannen voor klimaatbestendige gebouwen en hun directe omgeving. De resultaten laten zien hoe je wateroverlast, maar ook hittestress en droogte kunt tegengaan: Het gebouw als een ‘watermachine’, waarbij het water niet wordt afgevoerd via het riool, maar wordt gebruikt voor meer woonkwaliteit.
Snelweg x stad – de toekomst van de stedelijke ringweg
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Welke programma’s kunnen aan de veranderende manieren van mobiliteit worden gekoppeld? Welke stedelijke functies gedijen rond een snelweg? Kan de kleinschaligheid van de Nederlandse stad – een domein van fietsers en voetgangers – in relatie tot de grootschaligheid van de snelweg tot nieuwe ruimtelijke concepten leiden?
Deze en andere vragen waren de aanleiding om in 2016 de ontwerpstudie ‘Snelweg x stad’ te starten – een initiatief van BNA Onderzoek, de TU Delft, de gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Utrecht, de provincie Utrecht, en de Directoraten-generaal Bereikbaarheid, Ruimte en Water en Rijkswaterstaat van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Een vijftal locaties langs de ringwegen van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht werd verkend op basis van ontwerpend onderzoek. Uitgangspunten waren hierbij toekomstbeelden waarbij autobezit een achterhaald statussymbool is, steden nog verder verdicht moeten worden vanwege de grote woningbouwopgave en waarbij het wagenpark emissievrij is.
De studie liet een breed scala aan mogelijkheden zien voor de toekomst van de ringwegen binnen het Nederlandse stedelijke landschap. Zeven multidisciplinaire teams van architecten, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, verkeersdeskundigen, ruimtelijk economen, planologen en andere disciplines keken met en onder begeleiding van de stakeholders naar de huidige situatie en toekomstscenario’s voor de ringwegen en het ruimtegebruik eromheen. De uitkomsten, een breed scala aan verrassende oplossingen voor de snelweg en zijn omgeving, bieden ook concrete handvatten voor de stakeholders: zij kunnen morgen al beginnen de eerste stappen te zetten.
De resultaten zijn in 2017 gepubliceerd in het boek ‘Snelweg x stad – de toekomst van de ringweg’, te bekijken via deze link.
Onder weg! Ontwerpen aan Transit Oriented Development (TOD) voor de Zaancorridor
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
‘Transit oriented development’ gaat uit van de combinatie van vervoer en ruimtelijke ontwikkeling. Een regio waar deze benadering veel potentie heeft, is de Zaancorridor. Deze reeks van dorpen en steden tussen Amsterdam en Heerhugowaard, met de bijbehorende wegen, spoorlijnen, overstappunten, woningbouwlocaties, oude stadskernen, industriegebieden en natuurgebieden vormt een grote uitdaging, omdat hier veel mensen wonen die elders werken. Er worden in deze regio dus veel kilometers gemaakt en er wordt vaak overgestapt.
Samen met de Provincie Noord-Holland, de NS, Vereniging Deltametropool, de TU Delft, vijf gemeenten langs de Zaancorridor, 10 multidisciplinaire ontwerpteams en 5 studententeams werd er in 2014 gewerkt aan ontwerpen voor vijf stationslocaties en hun omgeving. De zoektocht leverde prachtige visies op voor de doorontwikkeling van de stationsgebieden.
De ontwerpvoorstellen zijn in 2015 gebundeld in de publicatie ‘Onder weg – Vijftien ontwerpen voor Transit Oriented Development (TOD) aan de Zaancorridor’, te downloaden via deze link.
Strategieën voor krimpende dorpen en lege scholen (projectleiding voor BNA Onderzoek)
In krimpgebieden ligt een omvangrijke opgave op het gebied van onderwijshuisvesting. Veel scholen dreigen door teruglopende leerlingenaantallen onder de investeringsgrens van de overheid te vallen en worden dan gedwongen hun deuren te sluiten. Dit, in combinatie met het feit dat veel schoolgebouwen niet meer aan de huidige eisen voldoen, vraagt om slimme ontwerpoplossingen.
In 2013 sloegen BNA Onderzoek en de Stichting Scholenbouwmeester Noord Nederland (SSNN) de handen ineen en startten het ontwerplab ‘Scholen voor het Noorderland’ opgezet speciaal voor jonge, startende architecten. Zij kregen de kans onder begeleiding van een ervaren architect, een ‘buddy’, te werken aan een actuele ontwerpopgave. De gemeenten Loppersum en Bellingwedde brachten concrete cases in.
