Ontwerpend onderzoek is een prachtig middel om te verkennen hoe je een ruimtelijk vraagstuk zou kunnen aanvliegen, en hoe oplossingen er uit zouden kunnen zien. Vooral als je het samen met anderen doet, in het kader van een ontwerpatelier of –studie, als een lerend netwerk. Deze werkvorm, waarbij alle belanghebbenden met elkaar an het werk gaan, is mijn specialiteit.
Ik heb gedurende mijn professionele loopbaan stap voor stap verkend hoe je dit soort processen moet opzetten en begeleiden. Hoe je de partijen betrekt die met een vraagstuk zitten, en hoe je ze enthousiast maakt om er eens vanuit de ruimtelijke, ontwerpende kant naar te kijken.
De verschillende ontwerpend onderzoek-projecten die ik heb mogen initiëren en begeleiden laten stuk voor stuk zien wat ontwerp vermag. Namelijk toekomsten schetsen die verder gaan dan de alledaagse ambities. Visies presenteren waar alle betrokkenen rondom een vraagstuk enthousiast van worden. Stippen op de horizon zetten waar we met elkaar naartoe kunnen werken, richting een betere leefomgeving en een duurzamere wereld.
De projecten waar ik aan mocht werken ontstonden in samen werking met en/of in opdracht van de volgende partijen: lokale architectuurcentra, de Branchevereniging van Nederlandse architectenbureaus (BNA), de Leerstoel Gebiedsontwikkeling van de TU Delft, het ministerie van IenW, het ministerie van BZK, het Deltaprogramma, Vereniging Deltametropool, Platform Ontwerp NL.
In deze rubriek worden enkele voorbeelden van ontwerpend onderzoeksprojecten uitgelicht.
Jaar: 2024, rol: projectleider in opdracht van Platform Ontwerp NL
Onze plek – De cultuur van de leefomgeving
Welke waarde hechten mensen aan monumenten, het landschap, culturele voorzieningen, de gebouwde omgeving, maar ook aan immaterieel erfgoed en culturele identiteit? Wat is alledaagse cultuur eigenlijk en welke rol kan die vervullen bij de ingrijpende veranderingen waar Nederland voor staat? Om erachter te komen hoe mensen gebruikmaken van specifieke plekken en hoe zij daar als ervaringsdeskundigen leven en invloed nemen, is in opdracht van het ministerie van OCW het project ‘Onze plek’ opgezet en door Platform Ontwerp NL samen met ruimtelijk ontwerpers uitgevoerd.
Op zestien plekken verspreid door het land voerden de betrokken ontwerpers/ontwerpduo’s gesprekken met groepen mensen. Dit leverde niet alleen inzichten op over hoe mensen betrokken zijn en willen worden, maar ook over methoden en technieken om echt te luisteren en materiaal terug te kunnen geven aan de gespreksdeelnemers. Inzichten waar zij mee verder kunnen.
De resultaten van deze gesprekken zijn gebundeld in een publicatie en in context geplaatst met een essay van Tijs van den Boomen. De brochure biedt handvatten om zelf goede gesprekken over de leefomgeving te voeren en is hier te lezen/downloaden.
Jaar: 2022-2024, rol: adviseur in opdracht van ministerie BZK en de RVO, i.s.m. Vereniging Deltametropool
Ontwerpend onderzoek NOVEX
Tussen november 2022 en maart 2024 organiseerde het ministerie van BZK een ontwerpend onderzoek dat parallel liep aan het opstellen van de Ruimtelijke Voorstellen door de twaalf provincies. Ik was hierbij samen met Vereniging Deltametropool betrokken als adviseur en facilitator van atelierbijeenkomsten, maar ook in een beschouwende rol.
Het ontwerpend onderzoek was in de eerste fase vooral analyserend: ieder landsdeel kreeg ontwerpbureaus ter zijde gesteld die hielpen met beleidsanalyses en kaarten die de provinciale plannen toonden voor de drie bewegingen ‘aanbouw en natuur’, ‘netwerken voor energie en economie’ en ‘leefbare steden en regio’s’. Deze scans en de bijbehorende ateliers hielpen de provincies hun doelen scherp te stellen. In de fases die hierop volgden werkten we met verschillende ontwerpbureaus aan nationale overzichten van opgaven (‘Hot topics’) op specifieke locaties (‘Hot spots’), hielden we verschillende ateliers waarin we uitwisseling zochten met Nationale programma’s en de provincies onderling. Ook leidden we de gesprekken in werksessies waarin specifieke hot topics werden verdiept, en probeerden we lessen te trekken uit de Ruimtelijke Voorstellen die eind 2023/begin 2024 werden ingediend.
De beeldverhalen die oplossingsrichtingen voor negen ‘Hot topics’ laten zien, zijn hier te vinden.
Voucherregeling ruimtelijk ontwerp – 8 open oproepen m.b.t. de thema’s uit de Nationale Omgevingsvisie
In 2021 en 2022 voerde het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie een groot programma door dat gemeenten en ontwerpbureaus in staat stelde om met ontwerpend onderzoek actuele transitievraagstukken te verkennen. Hiervoor werden vier programmatische lijnen gevolgd: Vitale steden en dorpen, Duurzame economie en ruimte, Ruimte voor klimaat en energie en Toekomstbestendig landelijk gebied. Als adviseur heb ik geholpen dit programma vorm te geven en door te voeren. Als verantwoordelijke voor het kennisprogramma dat de deelnemers werd aangeboden ter verdieping, curateerde ik samen met Vereniging Deltametropool verdiepende lezingen en expertgesprekken die tot een reeks thematische essays leidden.
Het project werd door de deelnemers omarmd en leidde tot bijzondere samenwerkingen tussen lokale overheden, corporaties, dorpsraden etc. aan de ene kant en ontwerpers aan de andere kant. Het ontwerpende denken hielp enorm om urgente complexe vraagstukken aan te pakken en er eens op een vrijere manier naar te kijken.
De stad van de toekomst – Stad maken in tijden van grote transities
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
De ontwerpstudie ‘De stad van de toekomst’ keek in 2018/2019 met een breed consortium naar nieuwe manieren van stad maken. Dit gebeurde aan de hand van vijf testlocaties van 1×1 km in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven. De onderzoeksvraag was hoe we in tijden van stedelijke verdichting bouwopgaven kunnen koppelen aan de technische en maatschappelijke transities waar wij als samenleving voor staan. Hoe zien de nieuwe systemen rondom mobiliteit, energie, klimaatadaptatie en sociale inclusiviteit er uit? Wat is er voor nodig om ze integraal onderdeel van onze steden te laten worden? En tot welke (eind)beelden kan dit leiden?
Naast 10 multidisciplinaire ontwerpteams en de vijf steden waren de ministeries van BZK en IenW bij het project betrokken. Samen werden gedurende een jaar mogelijke toekomsten voor de vierkante kilometers stad bediscussieerd, geschetst en uitgewerkt. De resultaten, 10 hele verschillende visies op de stad van de toekomst inclusieve aanbevelingen hoe je er morgen mee zou kunnen beginnen, hebben veel impact gehad. Zij worden aangehaald in de Nationale Omgevingsvisie en passeren bij veel evenementen de revue, waar de toekomst van onze steden besproken wordt. Ook zijn de resultaten in 2019 gebundeld in een publicatie.
In 2020 en 21 zijn op basis van de lessons learned workshops gehouden met G40 gemeenten, om de opgedane kennis te laten landen in concrete gebiedsontwikkelingen door het land heen.
Stad x klimaat – Het gebouw als watermachine
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Hoe kunnen we de omvangrijke 20e eeuwse sociale woningvoorraad klimaatbestendig maken? Wat is daarbij in extreem verharde stedelijke omgevingen de rol van het gebouw? Welke maatregelen gericht op het waterbergend vermogen van het gebouw zijn denkbaar en kunnen zij ook de kwaliteit van de leefomgeving verhogen?
In 2019 werkten BNA Onderzoek, TU Delft (DIMI), gemeente Amsterdam, Rotterdam en Zwolle en woningcorporaties Ymere en Woonstad Rotterdam samen met vijf multidisciplinaire ontwerpteams aan een ontwerpstudie over de rol van het gebouw (en zijn directe omgeving) in de klimaatopgave.
De ontwerpteams ontwikkelden visies, integrale ontwerpen en stappenplannen voor klimaatbestendige gebouwen en hun directe omgeving. De resultaten laten zien hoe je wateroverlast, maar ook hittestress en droogte kunt tegengaan: Het gebouw als een ‘watermachine’, waarbij het water niet wordt afgevoerd via het riool, maar wordt gebruikt voor meer woonkwaliteit.
Snelweg x stad – de toekomst van de stedelijke ringweg
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Welke programma’s kunnen aan de veranderende manieren van mobiliteit worden gekoppeld? Welke stedelijke functies gedijen rond een snelweg? Kan de kleinschaligheid van de Nederlandse stad – een domein van fietsers en voetgangers – in relatie tot de grootschaligheid van de snelweg tot nieuwe ruimtelijke concepten leiden?
Deze en andere vragen waren de aanleiding om in 2016 de ontwerpstudie ‘Snelweg x stad’ te starten – een initiatief van BNA Onderzoek, de TU Delft, de gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Utrecht, de provincie Utrecht, en de Directoraten-generaal Bereikbaarheid, Ruimte en Water en Rijkswaterstaat van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Een vijftal locaties langs de ringwegen van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht werd verkend op basis van ontwerpend onderzoek. Uitgangspunten waren hierbij toekomstbeelden waarbij autobezit een achterhaald statussymbool is, steden nog verder verdicht moeten worden vanwege de grote woningbouwopgave en waarbij het wagenpark emissievrij is.
De studie liet een breed scala aan mogelijkheden zien voor de toekomst van de ringwegen binnen het Nederlandse stedelijke landschap. Zeven multidisciplinaire teams van architecten, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, verkeersdeskundigen, ruimtelijk economen, planologen en andere disciplines keken met en onder begeleiding van de stakeholders naar de huidige situatie en toekomstscenario’s voor de ringwegen en het ruimtegebruik eromheen. De uitkomsten, een breed scala aan verrassende oplossingen voor de snelweg en zijn omgeving, bieden ook concrete handvatten voor de stakeholders: zij kunnen morgen al beginnen de eerste stappen te zetten.
De resultaten zijn in 2017 gepubliceerd in het boek ‘Snelweg x stad – de toekomst van de ringweg’, te bekijken via deze link.
Onder weg! Ontwerpen aan Transit Oriented Development (TOD) voor de Zaancorridor
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
‘Transit oriented development’ gaat uit van de combinatie van vervoer en ruimtelijke ontwikkeling. Een regio waar deze benadering veel potentie heeft, is de Zaancorridor. Deze reeks van dorpen en steden tussen Amsterdam en Heerhugowaard, met de bijbehorende wegen, spoorlijnen, overstappunten, woningbouwlocaties, oude stadskernen, industriegebieden en natuurgebieden vormt een grote uitdaging, omdat hier veel mensen wonen die elders werken. Er worden in deze regio dus veel kilometers gemaakt en er wordt vaak overgestapt.
Samen met de Provincie Noord-Holland, de NS, Vereniging Deltametropool, de TU Delft, vijf gemeenten langs de Zaancorridor, 10 multidisciplinaire ontwerpteams en 5 studententeams werd er in 2014 gewerkt aan ontwerpen voor vijf stationslocaties en hun omgeving. De zoektocht leverde prachtige visies op voor de doorontwikkeling van de stationsgebieden.
De ontwerpvoorstellen zijn in 2015 gebundeld in de publicatie ‘Onder weg – Vijftien ontwerpen voor Transit Oriented Development (TOD) aan de Zaancorridor’, te downloaden via deze link.
Strategieën voor krimpende dorpen en lege scholen (projectleiding voor BNA Onderzoek)
In krimpgebieden ligt een omvangrijke opgave op het gebied van onderwijshuisvesting. Veel scholen dreigen door teruglopende leerlingenaantallen onder de investeringsgrens van de overheid te vallen en worden dan gedwongen hun deuren te sluiten. Dit, in combinatie met het feit dat veel schoolgebouwen niet meer aan de huidige eisen voldoen, vraagt om slimme ontwerpoplossingen.
In 2013 sloegen BNA Onderzoek en de Stichting Scholenbouwmeester Noord Nederland (SSNN) de handen ineen en startten het ontwerplab ‘Scholen voor het Noorderland’ opgezet speciaal voor jonge, startende architecten. Zij kregen de kans onder begeleiding van een ervaren architect, een ‘buddy’, te werken aan een actuele ontwerpopgave. De gemeenten Loppersum en Bellingwedde brachten concrete cases in.
Wielwijk, een buitenwijk van Dordrecht, is een herstructureringswijk die langs de A16 ligt en te kampen heeft met fijnstof. In het kader van de komende herstructurering van de wijk werd er door een interdisciplinair team gekeken naar mogelijkheden het fijnstof met groen uit de lucht te halen. Dit team bestond uit Vincent Kuypers (Alterra Wageningen), architect André Oosterhuis, welzijnswerkers van de gemeente Dordrecht en de bewoners zelf.
Met de bewoners werd gewerkt aan een ontwerp voor groen in de wijk, dat ook als fijnstof-filter dient. Daarnaast werden ontwerptools ontwikkeld die ook elders kunnen worden toegepast.
De volgende ontwerptools zijn ontwikkeld:
– tools voor de stad
– tools voor langs de weg
– wetenswaardigheden over effectieve beplanting
Groen voor lucht is een project van Alterra Wageningen.
