Ontwerpend onderzoek is een prachtig middel om te verkennen hoe je een ruimtelijk vraagstuk zou kunnen aanvliegen, en hoe oplossingen er uit zouden kunnen zien. Vooral als je het samen met anderen doet, in het kader van een ontwerpatelier of –studie, als een lerend netwerk. Deze werkvorm, waarbij alle belanghebbenden met elkaar an het werk gaan, is mijn specialiteit.
Ik heb gedurende mijn professionele loopbaan stap voor stap verkend hoe je dit soort processen moet organiseren. Hoe je de partijen betrekt die met een vraagstuk zitten, en hoe je ze enthousiast maakt om er eens ontwerpend naar te kijken.
De verschillende ontwerpstudies die ik heb mogen initiëren en begeleiden voor architectuurcentra en voor de Branchevereniging van Nederlandse architectenbureaus (BNA) laten stuk voor stuk zien wat ontwerp vermag. Namelijk toekomsten schetsen die verder gaan dan de alledaagse ambities. Visies presenteren waar alle betrokkenen rondom een vraagstuk enthousiast van worden. Stippen op de horizon zetten waar we met elkaar naartoe kunnen werken, richting een betere leefomgeving en een duurzamere wereld.
In deze rubriek worden enkele voorbeelden van ontwerpend onderzoeksprojecten uitgelicht.
Jaar: 2021, rol: adviseur
Voucherregeling ruimtelijk ontwerp – 8 open oproepen m.b.t. de thema’s uit de Nationale Omgevingsvisie
In 2021 voert het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie een groot programma door dat gemeenten en ontwerpbureaus in staat stelt ontwerpend onderzoek door te voeren op de grote vraagstukken van nu, die ook in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) worden uitgelicht: Vitale steden en dorpen, Duurzame economie en ruimte, Ruimte voor klimaat en energie en Toekomstbestendig landelijk gebied. Als adviseur heb ik geholpen dit programma vorm te geven en door te voeren. Als verantwoordelijke voor het belendende kennisprogramma bedenk ik samen met Vereniging Deltametropool verdiepende lezingen en programmeer ik samen met architectuurpublicist Andrea Prins en Vereniging Deltametropool expertgesprekken gevoerd die leiden tot een reeks thematische essays.
Hier een link naar het programma.
Jaar: 2018/2021, rol: projectleiding
De stad van de toekomst – Stad maken in tijden van grote transities
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
De ontwerpstudie ‘De stad van de toekomst’ keek in 2018/2019 met een breed consortium naar nieuwe manieren van stad maken. Dit gebeurde aan de hand van vijf testlocaties van 1×1 km in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven. De onderzoeksvraag was hoe we in tijden van stedelijke verdichting bouwopgaven kunnen koppelen aan de technische en maatschappelijke transities waar wij als samenleving voor staan. Hoe zien de nieuwe systemen rondom mobiliteit, energie, klimaatadaptatie en sociale inclusiviteit er uit? Wat is er voor nodig om ze integraal onderdeel van onze steden te laten worden? En tot welke (eind)beelden kan dit leiden?
Naast 10 multidisciplinaire ontwerpteams en de vijf steden waren de ministeries van BZK en IenW bij het project betrokken. Samen werden gedurende een jaar mogelijke toekomsten voor de vierkante kilometers stad bediscussieerd, geschetst en uitgewerkt. De resultaten, 10 hele verschillende visies op de stad van de toekomst inclusieve aanbevelingen hoe je er morgen mee zou kunnen beginnen, hebben veel impact gehad. Zij worden aangehaald in de Nationale Omgevingsvisie en passeren bij veel evenementen de revue, waar de toekomst van onze steden besproken wordt. Ook zijn de resultaten in 2019 gebundeld in een publicatie.
In 2020 en 21 zijn op basis van de lessons learned workshops gehouden met G40 gemeenten, om de opgedane kennis te laten landen in concrete gebiedsontwikkelingen door het land heen.
Lees meer over de studie op de website van de BNA
Stad x klimaat – Het gebouw als watermachine
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Hoe kunnen we de omvangrijke 20e eeuwse sociale woningvoorraad klimaatbestendig maken? Wat is daarbij in extreem verharde stedelijke omgevingen de rol van het gebouw? Welke maatregelen gericht op het waterbergend vermogen van het gebouw zijn denkbaar en kunnen zij ook de kwaliteit van de leefomgeving verhogen?
In 2019 werkten BNA Onderzoek, TU Delft (DIMI), gemeente Amsterdam, Rotterdam en Zwolle en woningcorporaties Ymere en Woonstad Rotterdam samen met vijf multidisciplinaire ontwerpteams aan een ontwerpstudie over de rol van het gebouw (en zijn directe omgeving) in de klimaatopgave.
De ontwerpteams ontwikkelden visies, integrale ontwerpen en stappenplannen voor klimaatbestendige gebouwen en hun directe omgeving. De resultaten laten zien hoe je wateroverlast, maar ook hittestress en droogte kunt tegengaan: Het gebouw als een ‘watermachine’, waarbij het water niet wordt afgevoerd via het riool, maar wordt gebruikt voor meer woonkwaliteit.
De publicatie ‘Het gebouw als watermachine’ is in 2020 gepubliceerd door BNA Onderzoek.
Lees meer over de studie op de website van de BNA
Lees het artikel voor het blad Ruimte en Wonen
Jaar: 2016/2017, rol: projectleiding
Snelweg x stad – de toekomst van de stedelijke ringweg
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
Welke programma’s kunnen aan de veranderende manieren van mobiliteit worden gekoppeld? Welke stedelijke functies gedijen rond een snelweg? Kan de kleinschaligheid van de Nederlandse stad – een domein van fietsers en voetgangers – in relatie tot de grootschaligheid van de snelweg tot nieuwe ruimtelijke concepten leiden?
Deze en andere vragen waren de aanleiding om in 2016 de ontwerpstudie ‘Snelweg x stad’ te starten – een initiatief van BNA Onderzoek, de TU Delft, de gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Utrecht, de provincie Utrecht, en de Directoraten-generaal Bereikbaarheid, Ruimte en Water en Rijkswaterstaat van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Een vijftal locaties langs de ringwegen van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht werd verkend op basis van ontwerpend onderzoek. Uitgangspunten waren hierbij toekomstbeelden waarbij autobezit een achterhaald statussymbool is, steden nog verder verdicht moeten worden vanwege de grote woningbouwopgave en waarbij het wagenpark emissievrij is.
De studie liet een breed scala aan mogelijkheden zien voor de toekomst van de ringwegen binnen het Nederlandse stedelijke landschap. Zeven multidisciplinaire teams van architecten, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, verkeersdeskundigen, ruimtelijk economen, planologen en andere disciplines keken met en onder begeleiding van de stakeholders naar de huidige situatie en toekomstscenario’s voor de ringwegen en het ruimtegebruik eromheen. De uitkomsten, een breed scala aan verrassende oplossingen voor de snelweg en zijn omgeving, bieden ook concrete handvatten voor de stakeholders: zij kunnen morgen al beginnen de eerste stappen te zetten.
De resultaten zijn in 2017 gepubliceerd in het boek ‘Snelweg x stad – de toekomst van de ringweg’, te bekijken via deze link.
Onder weg! Ontwerpen aan Transit Oriented Development (TOD) voor de Zaancorridor
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
‘Transit oriented development’ gaat uit van de combinatie van vervoer en ruimtelijke ontwikkeling. Een regio waar deze benadering veel potentie heeft, is de Zaancorridor. Deze reeks van dorpen en steden tussen Amsterdam en Heerhugowaard, met de bijbehorende wegen, spoorlijnen, overstappunten, woningbouwlocaties, oude stadskernen, industriegebieden en natuurgebieden vormt een grote uitdaging, omdat hier veel mensen wonen die elders werken. Er worden in deze regio dus veel kilometers gemaakt en er wordt vaak overgestapt.
Samen met de Provincie Noord-Holland, de NS, Vereniging Deltametropool, de TU Delft, vijf gemeenten langs de Zaancorridor, 10 multidisciplinaire ontwerpteams en 5 studententeams werd er in 2014 gewerkt aan ontwerpen voor vijf stationslocaties en hun omgeving. De zoektocht leverde prachtige visies op voor de doorontwikkeling van de stationsgebieden.
De ontwerpvoorstellen zijn in 2015 gebundeld in de publicatie ‘Onder weg – Vijftien ontwerpen voor Transit Oriented Development (TOD) aan de Zaancorridor’, te downloaden via deze link.
foto: Quirijn Kuchlein
Strategieën voor krimpende dorpen en lege scholen
(projectleiding voor BNA Onderzoek)
In krimpgebieden ligt een omvangrijke opgave op het gebied van onderwijshuisvesting. Veel scholen dreigen door teruglopende leerlingenaantallen onder de investeringsgrens van de overheid te vallen en worden dan gedwongen hun deuren te sluiten. Dit, in combinatie met het feit dat veel schoolgebouwen niet meer aan de huidige eisen voldoen, vraagt om slimme ontwerpoplossingen.
In 2013 sloegen BNA Onderzoek en de Stichting Scholenbouwmeester Noord Nederland (SSNN) de handen ineen en startten het ontwerplab ‘Scholen voor het Noorderland’ opgezet speciaal voor jonge, startende architecten. Zij kregen de kans onder begeleiding van een ervaren architect, een ‘buddy’, te werken aan een actuele ontwerpopgave. De gemeenten Loppersum en Bellingwedde brachten concrete cases in.
Lees meer over het onderzoek in de publicatie.
Jaar: 2009
Ontwerptools voor groene fijnstof-filters
Wielwijk, een buitenwijk van Dordrecht, is een herstructureringswijk die langs de A16 ligt en te kampen heeft met fijnstof. In het kader van de komende herstructurering van de wijk werd er door een interdisciplinair team gekeken naar mogelijkheden het fijnstof met groen uit de lucht te halen. Dit team bestond uit Vincent Kuypers (Alterra Wageningen), architect André Oosterhuis, welzijnswerkers van de gemeente Dordrecht en de bewoners zelf.
Met de bewoners werd gewerkt aan een ontwerp voor groen in de wijk, dat ook als fijnstof-filter dient. Daarnaast werden ontwerptools ontwikkeld die ook elders kunnen worden toegepast.
De volgende ontwerptools zijn ontwikkeld:
– tools voor de stad
– tools voor langs de weg
– wetenswaardigheden over effectieve beplanting
Groen voor lucht is een project van Alterra Wageningen.
Jaar: 2005
Op Utrecht Centraal war de planvorming voor het nieuwe station volop gaande. De projectgroep stelde zich ten doel ideeën aan te dragen voor een betere omgang met hemelwater: Een stationsdak (maar ook het dak van het grootste winkelcentrum van Nederland) vangt immers een enorme hoeveelheid water op, dat meer betekenis kan krijgen voor het gebied.
In een ontwerpend onderzoek werd door studenten van vier verschillende ontwerp- en technische opleidingen samengewerkt. De opgave was het ‘water’ in al zijn mogelijkheden onderzoeken en een zichtbare plek te geven in de grootstedelijke herinrichtingopgave voor het Utrechts Stationsgebied. Door verschillende experts te koppelen aan het project konden de visies ook getoetst worden aan de realiteit.
De uitkomsten zijn gebundeld in de publicatie ‘Perron H20 – een nieuw perspectief voor omgaan met water in het Stationsgebied Utrecht’.
Download de publicatie
Perron H2O is een project van Architectuurcentrum Makeblijde, waterschap de Stichtse Rijnlanden, Alterra Wageningen, IVAM/UVA, provincie Utrecht, drinkwaterbedrijf Vitens en tlu landschapsarchitecten.
